استان همدان از جمله استان‌های كوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز غرب كشور محسوب می شود. ناهمواري ها در استان همدان به صورت اشکال مختلف پدیده آمده است که یکی از مهم ترین عوامل این تغيير شكل ناهمواري ها، وجود آبهاي روان در استان است، به طوری که این آب ها در برخي مناطق، باتخريب ارتفاعات وانباشتن مواد درچاله ها، سبب كاهش ارتفاع كوه ها، پيدايش دشت ها و دره های متعددي شده اند. در برخي مناطق نيز،شدت عمل آب هاي روان به اندازه اي بوده كه شكل ناهمواري ها را معكوس كرده است، به طوری که ، كوه به دره تبديل شده يا دره ي عميق دوره هاي گذشته، اكنون به صورت كوه در آمده است.
ارتفاعات استان همدان، بیشتر در جهت شمال غربيـ جنوب شرقي و در شمال، مرکز و جنوب قرار گرفته اند و هر يك از اين ارتفاعات، شامل بخشي از كوههاي مختلف ايران است.
۱- ارتفاعات شمالي: در قسمت شمال غربي كوه هاي مركزي ايران قراردارند و مرز بين استان همدان واستان قزوين است. جنس كوه هاي این بخش، از سنگ هاي آذرين بيروني وسنگ هاي آهكي تشکیل شده اند.
۲- ارتفاعات مياني: شامل سلسله کوه های الوند است كه به موازات ارتفاعات شمالي، از مرزهاي غربي استان شروع شده وتا حوالي شهر ازندريان در نزديكي جاده ي همدان ـ ملاير ادامه دارد. قله ي الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دريا دراين سلسله کوه قراردارد. جنس اين كوه ها از سنگ هاي آذرين دروني یعنی گرانيت است. غار معروف به عليصدر، در ۷۵ كيلومتري شمال غربي همدان دراين تشكيلات به وجود آمده است.
۳- ارتفاعات جنوبي: اين ارتفاعات كه به كوه هاي گرو معروف اند مانند ارتفاعات شمالي ومياني استان، جهت شمال غربي ـ جنوب شرقي دارند وبخشي از كوه زاگرس محسوب مي شوند . اين كوه ها به صورت ديواره اي بين استان هاي همدان ولرستان كشيده شده اند وجنس آنها، از سنگ هاي آهكي است.مرتفع ترين قله ي اين كوه به نام كوه ورخاش به ارتفاع ۳۶۳۹ متر،حد فاصل استان هاي همدان و لرستان است.
به طور کلی؛ كوه‌هاي استان همدان در تقسيم‌بندي كوه‌هاي ايران جزو  رشته‌كوه‌هاي غربي و مركزي كشور است كه جهت آنها مانند كوه‌هاي مركزي از شمال‌غرب به جنوب‌شرق است و بيشتر ايام سال پوشیده از برف بوده و به همين علت, سرچشمه‌ي رودخانه‌ها و چشمه‌سارهاي فراوان است. از مهم‌ترين کوه استان می توان به كوه الوند در شهر همدان اشاره کرد. این کوه به عنوان بزرگ‌ترين پديده‌ي خارايي از دوران چهارم زمين‌شناسي محسوب می شود که بر اثر نفوذ توده‌هاي آذرين در دوره های پيش به وجود آمده است. اين رشته‌كوه که جزو پیشکوه های داخلی زاگرس است در شمال‌غرب به كوه خدابنده‌لو سنندج و كوه چهل‌چشمه كردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و كوه وفس اراك متصل می شود. جنس ارتفاعات الوند گرانیتی بوده و دارای کوه های صخره ای و سنگی است. سنگ های کشتی، سنگ های سنگ ضربدار، ارسباران، شيب منفي قله كلاغ لان، كلاهك قله، سنگ پاندوله، كلاهك كلاغ دروازه تخت نادر از جمله کوه های سنگی الوند هستند.
۴- كوه هاي پراكنده: در حد فاصل ارتفاعات شمالي، مياني و جنوب شرقی استان، كوه هايي به طور پراكنده واقع اند كه از جمله ي آنها مي توان قلي آباد و قره داغ را در شهرستان كبودرآهنگ، کوه سرده و کوه گرمه را نام برد.
همچنین از ديگر ارتفاعات استان می توان به: چنگ الماس در شمال دهستان مهربان، لشكر در؛ در شرق ملاير، كوه سفيد در جنوب غرب ملاير، گرين یا گرو در جنوب نهاوند، قره‌داغ در شمال كبودرآهنگ، آلمابلاغ در حد فاصل اسدآباد و بهار،
كمر زرد در شمال نهاوند، كوه وفس در شرق همدان، گليان در جنوب تويسركان، خان گرمز در غرب تويسركان، يزدجرد در شمال نهاوند، سلسله کوه های خرقان بين دشت‌هاي رزن و بويين‌زهرا، کوه كركس، قزل ارسلان اشاره کرد.
یکی دیگر از ناهمواری های استان وجود دشت ها در این منطقه است، این دشت ها از نظر نحوه ي پيدايش به دودسته؛ دشت های تراکمی و دشت های فرسایشی یا دشت های کاوشی تقسيم مي شوند. دشت هاي تراكمي در اثر انباشت آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت هاي فرسايشي نیز در اثر تخريب وجابه جايي مواد سازنده ي ارتفاعات ايجاد شده اند. در این استان و در کوهستان الوند، دشت های کوچکی وجود دارد، كه سطح آنها از چمن زار پوشيده شده  و چشمه هاي زيادي در آنها جاري است و با توجه به اينكه از سطوح مسطحي برخوردارند، به صورت محل استراحت و اطراق كوهنوردان در آمده اند. مهم ترين اين دشت های کوچک عبارتند از: ميدان ميثاق، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم.
سومین ناهمواری موجود در استان همدان وجود دره های سرسبز در این منطقه است. از آن جمله: دره حيدره، دره ديوين یا ديو يجين، دره شهرستانه، دره سركان، دره فاران، دره آرتيمان، دره گزندر و سرابيو  و دره دارستان هستند.

نتايج مطالعه ها وكاوش هاي تپه گيان نهاوند نشان مي دهد كه مردمان ساكن در استان همدان در ۶ هزار سال پيش از میلاد، از فرهنگ و تمدن پيش رفته اي برخوردار بوده اند. بر اساس كاوش های صورت گرفته بر روي تپه هاي باستاني نقاط مختلف استان نشان دهنده گسترش تمدن هاي پيش از تاريخ در نقاط مختلف واستمرار آنها طي چندين هزارسال است. قديمي ترين متون سنگ نوشته آشوري، همدان را تحت عنوان «آكسيا» یعنی «شهر كاسيان» نام مي برد و اين امر نشان مي دهد كه پيشينه شهرنشینی در مركز استان حداقل به هزاره سوم قبل از ميلاد باز مي گردد. وجود ثروت ونعمت های طبيعي ناشي از فعاليت هاي اقتصادي وكشاورزي اقوام ساكن در منطقه غرب ايران ازجمله اقوام مستقر در اطراف رشته كوه الوند یعنی استان همدان چنان بود كه در نيمه دوم هزاره دوم تا اواخر نيمه اول هزاره اول قبل از ميلاد براي مدت نزدیک به هزار سال اين منطقه، همواره مورد هجوم وچپاول لشگريان دولت آشور قرار مي گرفت. همچنين انجام حفاري هاي باستان شناسي در «تپه هاي گودين» و «سگاوي» نزديك كنگاور و نيز نوشيجان ملاير گوشه هايي از فرهنگ وتمدن اقوام ماد را در اين زمان بر ما آشكار ساخته است كه از جمله آنها مي توان به نخستين نمونه هاي خط و نگارش واشكال اوليه سكه ونخستين مظاهر فرهنگ ديني ومعماري ايراني اشاره کرد. هردوت مورخ يوناني آورده است: « مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبري شخصي به نام دياكو توانستند به تشكل سياسي ونظامي دست يافته ونخستين دولت مقتدر فلات ايران را پايه گذاري كنند. دياكو شهر همدان را به پايتختي برگزيد و به دستور او استحكامات عظيمي شامل هفت حصار تو در تو كه هركدام به رنگي خاص مزين شده بود ساخته شد. دو حصار مركزي يكي با الواح سيمين وديگري با الواح زرين پوشانيده شد و كاخ ها وخزاين درون حصار مركزي برپا گرديد ومردم پيرامون اين حصار ها ي هفتگانه منازل خود را برپا داشتند. البته به عقیده اكثر محققين علوم تاريخ وباستان شناسي، تپه هگمتانه همدان  برجا مانده همين استحكامات است. به هر حال مادها انتقام چندين سده قتل وكشتار وغارت مردم غرب ايران را با فتح آشور پايتخت آشوريان وسرنگون ساختن اين دولت گرفتند. شهر همدان طي ۱۵۰ سال حكومت مادها، از نعمت وآباداني فراواني برخوردار بود وبعداز انقراض آن ها هر چند دولت مرکزی، قدرت خود را از دست داد ولي به عنوان يكي از سه پايتخت هخامنشيان مورد توجه خاص بود. هر چند در كتب تاریخی همواره هگمتانه به عنوان پایتخت مادها معرفی شده است اما جدیدترین لایه‌نگاری در این تپه باستانی ثابت كرد شهر هگمتانه در دوره اشكانیان مورد استفاده بوده و به احتمال زیاد در همان دوره یا زمانی نزدیك به آن ساخته شده است.
با روی کار آمدن هخامنشیان؛ کوروش، پادشاه سرزمین انشان یا انزان، در حدود شوش از نواحی ایلام جنوبی كه قلمرو او و پدرانش در آن ایام تابع حكومت پادشاهان خاندان دیااكو محسوب می شد، با شورش بر ضد «آستیاگ» و پیروزی بر او، هگمتانه ـ اكباتان، همدان ـ را گرفت. کوروش، خزاین و ذخایر تختگاه ماد را هم بر اساس روایت یك كتیبه بابلی، به انشان برد و سرانجام به فرمانروایی طوایف ماد در ایران خاتمه داد. غلبه سریع او بر قلمرو ماد كه بلافاصله بعد از سقوط همدان تحت تسلط او در آمد، در نزد پادشاهان عصر موجب دلنگرانی شد. كوروش برای مقابله با اتحادیه ای كه با شركت لیدیه، بابل و مصر بر ضد او در حال شكل گرفتن بود، خود را ناچار به درگیری با آنها یافت.با حمله اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ ق.م شهر همدان ويران شد، ولي به دليل موقعيت استراتژيك آن تبديل به مقر نظامي او شد.
بر اساس كتاب‌های یونانی، هگمتانه به عنوان پایتخت مادها، هخامنشیان، سلوكیان، اشكانیان و ساسانیان محسوب می شد، با این حال تردیدهای بسیاری درباره دوره تاریخی این شهر باستانی وجود دارد. آثار به دست آمده از تپه هگمتانه که شامل تعدادی سفال با کاربرد خانگی متعلق به دوره اشکانی و سکه های مفرغی است، نشان می‌دهد شهر هگمتانه در دوره اشكانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در اواخر دوره سلوكي شهر همدان محل تلاقي وبرخورد متعدد آنان با اشكانيان بود تا اينكه سرانجام در سال ۱۵۵ ق.م، مهرداد اشكاني اين شهر را متصرف گرديد. از دوره اشكاني و سلوكي، مجسمه شير سنگي و بقاياي يك گورستان در شهر همدان وآثار مختصري از «معبد لائوديسه» در شهر نهاوند برجاي مانده است. همدان يكي از آخرين پايگاه هاي مقاومت پارتي ها در برابر حكومت تازه نفس ساساني بود . از «آرتا باز» پسر «اردوان پنجم» كه پس از مرگ پدرش درنبرد باسپاهيان اردشير بابكان، رهبري مبارزها را که به مدت سه سال ـ یعنی تا ۲۳۰ ميلادي ـ طول کشید، بر عهده داشت، سكه هاي يك درهمي كه محل ضرب آن همدان در سال ۲۲۷ ميلادي است، برجای مانده است.
همچنين در دوره ساساني همدان يكي از ضرابخانه هاي اين حكومت بوده است وسكه هاي متعددي از اين دوره در اين شهر كشف شده است. در يك كتابچه به زبان پهلوي بنام شهرها كه در زمان قباد ـ ۵۰۰ ميلادي ـ نوشته شده بناي همدان به يزد گرد اول نسبت داده شده كه اين امر نشان دهنده انجام اقدامات عمراني مهمي در اين زمان در شهر مزبور است.
همزمان با حمله مسلمانان به ایران، فتح همدان در سال ۶۴۵ ميلادي، چنان از اهمیت بالایی برخوردار بود که اعراب فتح آن را پس از فتح نهاوند، بزرگترين پيروزي خود بر ساسانيان شمرده اند. در منابع تاریخی، پس از وقوع جنگ نهاوند وغلبه مسلمانان، حاكم ايراني شهر همدان با اعراب قرارداد صلح منعقد کرد ولي اين معاهده دوامي نيافت وشهر در سال ۲۶ هجري به دست مسلمانان افتاد وبه تدريج بعضي از طوايف عرب در آن ساكن شدند و بنی سلمه، رياست شهر را بر عهده گرفت.
از اواسط قرن سوم اداره شهر به عهده سادات علوي كوچيده به آنجا قرارگرفت كه به عنوان علويان وسپس با نام علاء الدوله هاي همدان مدت ۴ قرن اين مقام را به صورت مورثي در دست داشتند.
نوشته های تاريخي دوره اسلامي؛ از اين شهر با عنوان همدان ياد كرده اند وآن را قدیمی ترين شهر جبال ذكر كرده و قدمت آن را به عصر اسطوره اي ايران رسانيده اند. ابوعلي كاتب همداني، مورخ قرن سوم وچهارم هجري در خصوص شهر همدان آورده كه: « همدان شهري بزرگ وقديمي بوده اما به وقت اسلام از اين شهر تنها «سپيد دژ» باقي مانده بود وبعضي خانه ها درحوالي آن واعراب آن را «قصر ابيض» مي خواندند سپس آن را ديواري ساختند وچهار دروازه وبه مدتي نزديك آن را باطل گردانيده وعمارت در افزودند ». در سال ۲۶۰ هجري قمري اين عمارت را نخستين رئيس علوي شهر همدان بناكرده بود.
در سال ۳۱۹ هجري قمري، مرداويچ زياري موسس آل بويه اولین رییس علوی شهر راکشت وشير سنگي معروف را از دروازه هاي شهر به خاك افكند.
در سال ۳۴۵ هجري قمري شهر براثر زلزله خسارت فراوان ديد وتشنجات مذهبي نيزدرسال ۳۵۱ هجري قمري جان بسياري از مردم را گرفت. در قرن ۴ و ۵ كشمكش هاي فراواني بين سلسله هاي حسنويه، ديلميان وكاكويه درهمدان كه يكي از مراكز عمده جنگ وستيز ميان آنها بود رخ داد.
در اواخر قرن پنجم هجری قمری، حکومت شهر به دست خاندان محلی این منطقه یعنی، خاندان آل بويه جبال، افتاد و همدان، پايتخت حکومت آل بویه جبال شد.
حمله سپاه مغول در سال های ۶۱۸ و ۶۲۲ هجري قمري، بسياري از آبادي ها وشهرهاي استان از جمله همدان را يكسره دستخوش ويراني ساخت عده ی زیادی از اهالي آن در دفاع از شهر در مقابل سپاه مغول جان خود را از دست دادند. اندكي بعد شهركي در حومه شمالي شهر سابق بنام همدان نو گرفت.
در دوره ايلخانيان اين شهر تا حدودي اهميت سابق را باز يافت ودر زمان وزارت، خواجه رشيدالدين فضل اله همداني در سال ۷۱۸ هـ. ق، شهر همدان مورد توجه خاص بود. بايدوخان مغول در سال ۶۹۵ در آنجا تاج گذاري كرد و برای بازسازی خرابي ها و آباداني آن كوشيد. ولي متاسفانه از آبادانی این شهر زمان کمی گذشته بود که لشكريان تيمور، اين شهر را تصرف و ويران کردند. پس از آن همدان براي مدت حدود ۳۰۰ سال تا حدودی به فرا موشي سپرده شد.
اما با روی کارآمدن دولت صفویه، همدان دوباره از نعمت آباداني بهره مند شد. ايجاد كاروانسراها، مدارس، پل ها در شهر همدان وديگر نقاط استان از جمله در تويسركان بيانگر توجه صفويان به امر آباداني شهرهاست. از بناهاي مهم دوره صفويه مي توان به امامزاده حسين، كاروانسراي تاج آباد، پل كوريجان در روستاي كوريجان، پل جهان آباد در فامنين، مدرسه شيخ عليخان زنگنه، پل و كاروانسراي فرسفج در تويسركان وپل خسرو آباد وآب انبار در اسد آباد اشاره كرد.
پس از انقراض حکومت صفويه و بروز هرج ومرج در سال ۱۱۳۶ يا ۱۱۳۸ هجري، شهر همدان به تصرف احمد پاشا، والي عثماني در آمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر سربازهای عثماني جز شماري اندك از اهالي باقي نماند. ۶ سال بعد از این واقعه، نادر شاه افشار توانست شهر را از مهاجمين باز پس گيرد، ولي در پاييز سال ۱۱۴۴ هجری، برای بار دوم عثماني ها آن جا تصرف کردند. سرانجام در سال ۱۱۴۵ هجری، به موجب پيمان نامه اي ميان ايران وعثماني شهر همدان بطور قطع به ايران واگذار شد.
دردوره زنديه، همدان در دست اميران خاندان زندیه بود ودر سال ۱۱۹۳ هجری، علي مرادخان، نوه خواهري كريم خان زند، بعد از مرگ وي دم از استقلال زد وهمدان را به عنوان پايتخت خود برگزيد و به نام خود سكه ضرب كرد كه برروي آن ها از همدان باعنوان «بلده طيبه» حک شده است.
با روی کار آمدن دولت قاجاریه در سال ۱۲۰۵ هـ. ق، آغا محمد خان قاجار همدان را تصرف وقتل عام كرد و برج و باروي آن را ويران ساخت. ولي در طول حكومت قاجاريان موقعيت شهر همدان به تدريج تثبيت شد. بازسازي واحداث بازار ومسجد جامع همدان – تويسركان وملاير از يادگارهاي اين دوره مي باشد.
در جنگ جهاني اول نيز شهر همدان وآبادي ها وشهرهاي ديگر استان به ترتیب به اشغال قواي روس وعثماني وانگليس درآمد وشهر همدان، ستاد سپاهيان آنها بود. در همين زمان، همدان دچار قحطي سختي شد.
جكسن انگليسي، كه در سال ۱۹۰۳ میلادی، در بازدیدی که از همدان داشت، نوشته است: « شهر از نظر امور اداري به چهار ناحيه و يا محله تقسيم مي شود كه هريك را كدخدايي جداگانه است واين كدخدا در برابر حاكم مسئول است وشغل او عملاً موروثي است. وي مي افزايد كه بيش از ۵۰۰ دكان پر مشتري در بازار همدان وجوددارد ودر جوار اين بازار بيش از ۵۰ كاروانسرا قرار دارد كه در تهيه اشيا و ادوات مورد لزوم گروه بيشماري بازرگانان وزوار كه ازاين شهر مي گذرند در جنب وجوش اند وكارشان سخت پررونق است ،همچنين شصت گرمابه عمومي پر مشتري در اين شهر وجود دارد.»
در آخر بد نیست اشاره کرد که: به عقیده برخی از محققین؛ بناي همدان به دست نخستين پادشاه ماد یعنی، دياكو صورت نگرفته. چراکه در «كتيبه تيگلات پليسراول»، اسم «همدانا» نوشته شده است. شايد دياكو بر آبادي وجلال آن افزوده و آنجا را مقر حكمراني خود قرار داده است.
 

استان همدان محل سکونت اقوام مختلف با فرهنگ ها، آداب و زسوم خاصی است. به طور کلی ساکنین این استان، متشکل از اقوام ترک، لر و لک، فارس ها و کردها هستند.

علاوه بر اقوام مذكور، اقلیت هایی از مسيحي ها ويهودي ها نيز در اين استان سكونت دارند. با توجه به وجود اقوام مختلف با فرهنگ ها، آداب وسنن خاص خود، پراكندگي زبان ولهجه نیز در سطح استان به خوبي مشاهده مي شود كه عبارتند از: زبان ترکی، زبان فارسي، زبان لري ولك و زبان كردي.

 

اساس اقتصاد استان همدان در درجه اول كشاورزي و دامپروري و در درجه دوم استخراج معادن است. كشت در اين استان به دوصورت ديم وآبي صورت مي گيرد و بيشتر اراضي كشت شده به صورت ديمي است. عمده ترين محصولات كشاورزي استان همدان گندم، جو، سیب زمینی و چغندر قند است. در مناطق كوهستانی نیز انواع ميوه ها به ویژه سیب و گلابی ودردامنه ها انگور، غلات، حبوبات وصيفي جات کشت می شود.
در بخش دامپروی، شيوه دامداري استان همدان بيشتر به شکل سنتي است. شرایط اقلیمی، تنوع آب وهوا، وجود مراتع وسيع و ييلاقی بودن منطقه، براي عشاير دام دار، اهميت فراوانی دارد.
استان همدان همچنین، از نظر معادن بسیار غنی است و مهم‌‌ترین معادن آن گرانیت، سنگ آهك، سنگ ساختمانی، فلدسپات، سرب، روی، نقره آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است.
علاوه بر موارد ذکر شده؛ در استان همدان صنايع دستي بيش از صنايع ماشيني گسترش دارد و دارای اهمیت بالایی است. مهمترين صنايع دستي استان قالي بافي، سفالگري، گيوه بافي، كفش دوزي، پوستين دوزي و دباغي است.
صنایع ماشینی استان به دو بخش: صنایع سبک و صنایع سنگین تقسیم می شود. از صنایع سبك استان، كارخانه صنعتی تولید شیشه است كه در غرب ایران كم‌نظیر و از نظر ظرفیت تولیدی منحصر به فرد است . این كارخانه در حال حاضر انواع استكان، لیوان،‌ شیشه و نظایر آن را تولید می‌كند. سایر صنایع سبك استان عبارت‌اند از: صنایع غذایی، نساجی و چرم‌سازی، سلولزی، شیمیایی، كانی غیرفلزی، برق و الكترونیك و صنایع فلزی.
و اما در بخش فعالیت صنایع سنگین استان می توان به صنایع: ریخته‌گری چدن و تولید ادوات كشاورزی، ماشین‌آلات ساختمانی و راه‌سازی،‌ سوپاپ انواع خودرو و شركت فولاد همدان اشاره کر د.